مهم‌ترین عوامل افزایش بهره‌وری گندم

• تغذیه گیاه(کود)

عوامل متعددی در افزایش بهره‌وری گندم دخیل هستند اما یکی از مهم‌ترین عوامل افزایش بهره‌وری گندم تأمین کود فسفات، پتاسیم و اوره است که تا 30 درصد می‌تواند بهره‌وری گندم را افزایش دهد. اما متأسفانه هرساله در کشور این سه کود به مقدار کافی و به‌موقع به دست کشاورزان نمی‌رسد. این در حالی است که این کودها در بازار آزاد به سه برابر قیمت به‌راحتی و به هر مقدار موجود است.

بر اساس مطالعات معاونت تغذیه گیاهی مؤسسه تحقیقات آب‌وخاک بر اساس روش گیاه محور ، به‌طورکلی نیاز کود کشور برای تمام محصولات باهدف حفظ حاصلخیزی خاک، پایدار بودن تولید محصولات و میزان عملکرد اعلامی توسط وزارت جهاد کشاورزی که معمولاً عملکرد کنونی یعنی 4 تن در هکتار گندم آبی و 1.5 تن در هکتار گندم دیم اعلام می‌شود، برابر با 4.550.000 تن می باشد که به تفکیک شامل؛ 2.600.000 کود های نیتروژنه(کود اوره)، 1.500.000 تن کودهای فسفر و 450.000 تن کود پتاسیم است.^[1]

لازم به ذکر است روش های مختلفی برای براورد میزان نیاز کود وجود دارد که مهمترین آنها گیاه محور و خاک محور است در مدل گیاه محور، میزان بهره وری و تولید گیاه مبنای براورد نیاز کود قرار می گیرد به طور مثال در روش گیاه محور؛ تولید پنج تن در هکتار مبنا قرار می گیرد و بر اساس آن نیاز کود براورد می شود. اما در روش خاک محور؛ وضعیت خاک مبنا محاسبه قرار می گیرد به گونه ای که مواد مغذی مورد نیاز گیاه تامین شود و از طرفی خاک نیز دچار فقر نشود. بنابراین روش خاک محور به صورت بهینه نیاز کود را براورد می کند اما متاسفانه در ایران همچنان مدل گیاه محور، مبنای مطالعات و براورد نیاز کود قرار می گیرد.

به نقل از معاونت فنی شرکت خدمات حمایتی، از میزان کود موردنیاز کشور، در سال‌های اخیر به‌صورت میانگین 3.200.000 تن به تفکیک 2.400.000 تن کود های نیتروژنه(کود اوره)، 400.000 تن کود فسفر و 200.000 تن کود پتاسیم تأمین شده است.^[2]

بنابراین، حدود 1.250.000 تن کمتر از میزان نیاز کود برآورد شده تأمین می‌شود که دو علت دارد؛ اول؛ عدم استقبال کشاورزان از بعضی کودها من‌جمله کودهای فسفر و پتاسیم ، به‌گونه‌ای که بخشی از این کودها در انبار باقی می‌ماند و علت دوم؛ کودهای پرمصرف به‌اندازه مورد نیاز به دست کشاورزان نمی‌رسد. لازم به ذکر است کودهای نیتروژنه تولید داخل هستند و بخش زیادی از کودهای فسفر و پتاسیم از واردات تأمین می‌شود.

درواقع مهم‌ترین مسئله در سه کود مذکور، شبکه توزیع است؛ چراکه هرساله کود اوره که تولید داخل است به‌اندازه کافی تولید می‌شود و کودهای وارداتی به‌موقع به دست کشاورز نمی رسد.

لازم به ذکر است مصرف بهینه کود بر اساس مراحل رشدی گیاه، سبب مدیریت بهتر شوری خاک، جلوگیری از روند تخریب خاک و در نهایت بهبود بهره‌وری مصرف آب و عملکرد گیاه خواهد شد.

برنامه ریزی بلند مدت جهت حذف کودهای شیمیایی از فرایند کاشت، داشت و برداشت و جایگزینی کودهای زیستی می تواند از عوامل مخرب کودهای شیمیایی بر سلامت مردم و خاک کشور جلوگیری کرده و بهره وری محصولات کشاورزی را نیز افزایش دهد.

• دانش کشاورزان

متأسفانه، به دلایل متعدد ازجمله بالارفتن سن کشاورزان و عدم اشتیاق جوانان برای اشتغال به کشاورزی، بخش قابل‌توجهی از اراضی کشاورزی در ایران به‌صورت سنتی کشت می‌شود و از دانش نوین در این حوزه بی‌بهره مانده است. این در حالی است که چگونگی و زمان‌بندی فرایند کاشت، داشت و برداشت می‌تواند به میزان قابل‌توجهی در بهره‌وری محصولات کشاورزی مؤثر باشد. به طور مثال زمان‌بندی و تعداد شخم زمین قبل از کاشت گندم با میزان بهره‌وری رابطه مستقیم دارد و یا رعایت تناوب زراعی می‌تواند از فقر خاک برای دوره‌های بعدی جلوگیری نماید.

بر اساس مطالعات انجام شده رعایت تناوب زراعی می‌تواند در افزایش بهره‌وری گندم بسیار مؤثر باشد. در یک مطالعه انجام شده رعایت تناوب زراعی با گیاه کلزا، موجب افزایش 12 درصدی تولید گندم شده است.^[3]

در کشت دیم گندم نیز روش‌هایی ابداع شده است که می‌تواند بهره‌وری گندم دیم را تا 100 درصد افزایش دهد از جمله این روش ها می‌توان به روش تک آبیاری بهاره اشاره کرد. بر اساس مطالعه سه مزرعه گندم در شهرستان الشتر، با روش کاربرد تک آبیاری بهاره، متوسط بهره‌وری کل آب (بارش + آبیاری) در تولید گندم در این سه مزرعه تحقیقاتی به 0.7 کیلوگرم بر مترمکعب افزایش یافت که نسبت به شرایط دیم به طور متوسط 74 درصد افزایش را نشان داد.^[4]

• ماشین‌آلات کشاورزی

یکی از عوامل اصلی افزایش بهره‌وری گندم استفاده از ماشین‌آلات کشاورزی ازجمله تراکتور و کمباین است. بر اساس آمار بین 5 تا 20 درصد تولید گندم کشور به دلیل معیوب‌بودن ماشین‌آلات کشاورزی تلف می‌شود. کمبود ماشین‌آلات کشاورزی ازجمله عواملی است که منجر به کاهش بهره‌وری گندم شده است. مهم‌ترین مشکلات این حوزه را می‌توان در سه سطح تقسیم کرد.

اول؛ گرانی به دلیل کمبود ماشین‌آلات کشاورزی در بازار: به نقل از مرکز مکانیزاسیون کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی؛ حدود 25 هزار دستگاه تراکتور در سال تولید می‌شود که بخشی از آن صادر می‌شود. این در حالی است به علت نیاز بازار تفاوت قیمت کارخانه ای بعضی از دستگاه ها با بازار کار  300 تا 350 میلیون تومان است که این یعنی نیاز بازار در حوزه ماشین‌آلات کشاورزی تأمین نمی‌شود.^[5]

دوم؛ تسهیلات خرید ماشین‌آلات کشاورزی به دست کشاورز واقعی نمی‌رسد و سودجویان با سندسازی صف‌های طولانی برای دریافت این تسهیلات تشکیل داده‌اند: به گزارش دفتر ماشین‌آلات کشاورزی ساختمانی و معدنی وزارت صمت؛ 90 درصد نیاز ماشین‌آلات در داخل تولید و تأمین می‌شود به‌گونه‌ای که طبق اعلام وزارت جهاد کشاورزی نیاز تراکتور کشور در سال جاری 52 هزار دستگاه بوده است که وزارت صمت تاکنون 40 هزار دستگاه را تأمین کرده است. بنابراین مشکل در تأمین ماشین‌آلات نیست بلکه صف‌های طولانی خرید ماشین‌آلات مربوط به تسهیلات است که عده ای با سندسازی، صف‌های کاذب تشکیل داده‌اند.^[6]

سوم؛ بخش زیادی از ماشین‌آلات کشاورزی معیوب و فرسوده است؛ به طور مثال به نقل از مرکز مکانیزاسیون کشاورزی؛ در کشور حدود 600 هزار دستگاه تراکتور موجود است که از این عدد تقریبا 300 هزار دستگاه فرسوده و از کار افتاده است. بنابراین می‌بایست سازوکاری اتخاذ گردد تا مالکان ماشین آلات فرسوده و از کارافتاده بتوانند ماشین های خود را اسقاط و ماشین های جدید تحویل بگیرند و یا امکان تعمیر و به کارگیری مجدد آنها فراهم شود.^[7]

چهارم؛ ضعف در بهره وری حداکثری از ماشین آلات موجود؛ همان‌گونه که ذکر شد 600 هزار دستگاه تراکتور در کشور موجود است و سطح زیر کشت گندم کشور مجموعاً شش میلیون هکتار است یعنی به ازای هر ده هکتار یک تراکتور وجود دارد، اگر فرض را بر فرسوده بودن 300 هزار دستگاه بگذاریم، به ازای هر بیست هکتار یک تراکتور وجود دارد. درحالی‌که کارکرد هر دستگاه تراکتور بین 800 تا 1200 ساعت یعنی حداقل هر دستگاه تراکتور می‌تواند بر اساس شرایط زمین تا صد هکتار را پشتیبانی کند اما متأسفانه همچنان در مناطق مختلف کشور شاهد کمبود تراکتور هستیم.

لازم به ذکر است یکی از مشکلات کشاورزان و مالکان ماشین‌آلات کشاورزی تأمین سوخت موردنیاز در فصل‌های کشت است. به‌گونه‌ای که در بازار آزاد قیمت سوخت در برخی مناطق تا ده برابر نیز افزایش می‌یابد. اصلی ترین علت کمبود سوخت در مناطق مختلف، عدم شفافیت شبکه توزیع سوخت است که بر عهده اتحادیه های کمبایداران می باشد. بنابراین ایجاد سازوکار شفاف و عادلانه توزیع سوخت می تواند بخش از مشکلات حوزه سوخت ماشین آلات کشاورزی را مرتفع نماید.

[1] مشیری، معاون تغذیه گیاهی موسسه تحقیقات آب و خاک

[2] شمس الله ملازاده، معاون فنی شرکت خدمات حمایتی و مشاور وزیر جهاد کشاورزی در امور کود

[3] مجد نصیری، بهرام، مقاله، تأثیر تناوب زراعی کلزا، ص 10

[4] نخجوانی مقدم، محمدمهدی و همکاران، مقاله، افزایش بهره‌وری بارش برای گندم دیم در شرایط مدیریت برتر زراعی و آبیاری محدود در بالادست حوضه کرخه، چیکده

[5] ذوالفقاری ، رئیس مرکز مکانیزاسیون کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی

[6] ابوذر جمشیدوند، مدیرکل  دفتر ماشین‌آلات کشاورزی ساختمانی و معدنی وزارت صمت

[7] ذوالفقاری ، رئیس مرکز مکانیزاسیون کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی