سهم معماری در تربیت نسل آینده، ضرورت توجه به فضای کالبدی مدارس

تأثیر شرایط محیطی بر میزان یادگیری دانش‌آموزانبا وجود مطالعات فراوان در مورد اهمیت محیط فیزیکی فضاهای آموزشی، متأسفانه منظره کلاس‌های درس اغلب عنصری بی‌اهمیت از نظر محققان مؤسسان و طراحان فضاهای آموزشی بوده است.

درحالی‌که بر اساس مطالعات روان‌شناختی، وجود زیبایی‌های بصری در کلاس‌های درس می‌تواند به‌عنوان راهکاری سازنده در پاسخ به نیازهای واقعی کاربران در نظر گرفته شود.آموزش و به‌تبع آن محیط‌های آموزشی بیشترین اثر و نقش را بر ذهنیت و تمدن‌سازی جوامع به عهده دارند.

نزدیک به دو قرن، مدارس بزرگی بر مبنای مدل خطی یادگیری ساخته می‌شدند که در این مدارس باید گروه‌های همسانی از بچه‌ها در یک فضا که کلاس نامیده می‌شود جمع شوند و در طول یک سال، فرایندی را با کسب دانش‌های گوناگون طی کنند و در پایان امتحانی از آنها بر اساس استانداردهای تدوین شده گرفته می‌شود؛ برای اینکه بتوان ازآنچه آنها باید می‌آموختند اطمینان حاصل شود و سپس آنها به کلاس و مرحله بالاتری فرستاده شوند.

این چرخه ادامه پیدا می‌کند تا زمانی که آنها به سنی برسند که بتوانند این محیط را ترک کنند و وارد بازار کار شوند. نظریه‌پردازان زیادی اعم از آموزش‌دهندگان و معماران، این مدل آموزشی را مورد نقد قرار داده‌اند. نتایج این انتقادات به آموزش رایج در مدارس و طراحی مدارس موجود، منجر به طراحی خلاقانه‌تر مدارس، کلاس‌های کوچک‌تر و مدارس قابل اداره تر، مدارس با پلان باز، توجه به تمامیت و جوانب مختلف شخصیت کودک، جایگزینی کلاس‌های آرام و منظم با محل بحث‌های گروهی و تبدیل محیط‌های داخل مدرسه به اجتماعاتی با فضای گرم و امن شد.

در ادامه این انتقادات نسبت به معماری مدارس سنتی، مطالعات زیادی نیز به تأثیر معماری در کیفیت آموزش اختصاص یافت. مطالعات نشان داد که آن دسته از کودکانی که در مدارسی باکیفیت بهتر فضایی درس‌خوانده‌اند نسبت به کودکانی که در مدارسی با کلاس‌های تاریک، شیشه‌های شکسته و کمبود سرویس و… درس‌خوانده‌اند پیشرفت‌های آموزشی بیشتری داشته‌اند. برای چند دهه مهندسین، معماران، روان‌شناسان و آموزش‌دهندگان، نقش نور و رنگ و بازی را در محیط ساخته شده در یادگیری و رفتارهای موفق اجتماع موردتوجه قراردادند.

مطالعات، همچنین بر تأثیرات منفی سروصدای زیاد در محیط‌های یادگیری تأکید می‌کنند.درواقع محیط یادگیری مؤثر، محیطی است که در کنار مؤلفه‌های دیگرِ تأثیرگذار در امر آموزش کودکان مانند برنامه درسی، آموزگاران و… تأثیر مهمی در امر آموزش کودک داشته باشد. هرچند که محیط فیزیکی مدرسه تنها یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذار در یادگیری است؛ اما می‌توان گفت مهم‌ترین مؤلفه، در یک محیط فعال یادگیری به شمار می‌رود. عوامل سازنده محیط آموزشی بر تسهیل یادگیری کودکان مؤثر است و این اثربخشی به‌گونه‌ای است که مجموع این عوامل در کنار یکدیگر شرایطی را فراهم می‌کنند تا دانش‌آموزان بتوانند راحت‌تر بر روی مطالب درسی تمرکز کنند و از طرفی شرایط بهتری را نیز برای معلم به وجود می‌آورد تا او نیز بتواند مطالب درسی را بهتر به دانش‌آموزان انتقال دهد؛ از این طریق باعث تسهیل یادگیری برای دانش‌آموزان می‌شود. درحالی‌که در تعلیم‌وتربیت جدید، فضای فیزیکی مدرسه، نه‌تنها یک محیط خشک، بی‌روح و فاقد تأثیر در فرایند یادگیری محسوب نمی‌شود بلکه به‌عنوان عاملی زنده و پویا در کیفیت فعالیت‌های آموزشی و تربیتی دانش‌آموزان ایفای نقش می‌کند.

به عقیده صاحب‌نظران تعلیم‌وتربیت، در یک نگاه چگونگی معماری مدارس و عناصر تشکیل‌دهنده آن نظیر رنگ، نور، صدا، تجهیزات، حیاط مدرسه و… می‌تواند در کنار سایر عوامل آموزشی و تربیتی اثرات قابل‌توجهی به فراگیران و دانش‌آموزان باقی گذارند.مدرسه زیبا یادگیری را آسان کرده، نشاط و شادابی را برای کودکان و نوجوانان به ارمغان می‌آورد و مدرسه نامناسب، تنگ و تاریک خشک و بی‌روح، کسالت و افسردگی را برای دانش‌آموزان به همراه خواهد داشت و بر میزان یادگیری و حضور فعال و بانشاط آنان در مدرسه تأثیر منفی دارد.در پژوهشی دیگر که تأثیر شرایط محیطی بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان ایالت متحده را بررسی کرده است این‌گونه گزارش می‌دهد؛ مطالعات، رابطة مثبت قوی را میان ویژگی‌ها و شرایط ساختمانی مدرسه و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان نشان داده است. در شرایط یکسان اجتماعی، پیشرفت تحصیلی کسانی که در مدارسی با امکانات مناسب، تحصیل کرده‌اند ۵ تا ۱۷ درصد از دیگران بیشتر بوده است تحقیقات حاکی از آن است که عوامل مرتبط با شادی را می‌توان به پنج دسته زیر تقسیم نمود؛ وضعیت فیزیکی و کالبدی، سبک مدیریتی، معلمان، روابط در مدرسه و امکانات آموزشی. بنابراین، پرداختن به فضای کالبدی مدرسه به‌عنوان محیط آموزشی بسیار حائز اهمیت خواهد بود لذا در ادامه به مهم‌ترین ویژگی‌های کالبدی مدارس مطلوب اشاره خواهیم کرد.