تبیین رابطه فرهنگ و اقتصاد در اندیشه های اجتماعی معاصر

ایده زیر بنا بودن فرهنگ برای اقتصاد اولین بار توسط وبر در کتاب اخلاق پروتستانی و روح سرمایه داری عنوان شد که شاید بتوان گفت هنوز هم از مهمترین آثار اندیشه ای در بین اندیشمندان غرب در مورد رابطه فرهنگ و اقتصاد است. او در این اثر خود عنوان کرد که پیشرفت اروپا صرفا محصول شرایط فناوری نبود، بلکه روح و فرهنگ بود که تحقق این فناوری را ممکن ساخت. و دقیقا بر عکس نگاه مارکسیستی که همه چیز، از جمله دین و فرهنگ را زایده اقتصاد می دانست، اقتصاد را زایده یک نگرش فرهنگی عنوان کرد.

در همین زمینه فوکویاما توضیح می دهد که مقصود وبر از این رابطه هر چند در این کتاب صرفا اخلاق کاری مانند عقلانیت، ریسک پذیری، قناعت و امثال آن بود، اما در مقاله دیگری با عنوان فرقه های پروتستانتیسم و روح سرمایه داری، به یک سری فضائل اخلاق اجتماعی اشاره می کند همچون «صداقت»، «اعتماد»، «همکاری»، «احساس مسئولیت داشتن» استفوکویاما نیز در کتاب اعتماد خود عنوان می کند که همه ناظران عمومی اذعان می کنند که برای وجود یک سیاست و اقتصاد پویا و سرزنده نیازمند به جامعه مدنی در قالب نهادهای میانی، کسب و کارها و امثال اینها هستیم. و این جامعه مدنی از عادات، رسوم و اخلاقیات مردم ریشه می گیرد. او همچنین اذعان می کند که تعیین کننده ترین تاثیر پذیری از فرهنگ در بخش اقتصاد بروز می کند و تفکیک اقتصاد از سایر بخش ها و ابعاد جامعه اشتباه است.

به ندرت فعالیت اقتصادی ای را می توان یافت که نیازمند به همکاری افراد جامعه نباشد. فعالیت های اقتصادی بخش تعیین کننده ای از زندگی اجتماعی هستند و با تنوعات فرهنگی گره خورده است. فوکایاما همچنین اذعان می کند که توانایی یک ملت برای رقابت به سطح اعتمادی است که در یک جامعه وجود دارد و برای این منظور مثال هایی چون نجات از ورشکستگی و واگذاری شرکت هایی چون ماشین سازی بنز، شرکت فولاد نیوکور آمریکا و همچنین سطح اعتماد به کارگران در شرکت تویوتا موتور و نیز رابطه بدون تفوق طلبی سر کارگر و کارگر در کارخانه های آلمانی اشاره می کندتوجه و تاکید به فرهنگ همانطوری که در اندیشه های متفکران غربی در امر توسعه مورد تاکید بوده است، مورد نظر و تاکید رهبران انقلاب هم بوده است، هر چند مسیر و مقصد و مبنای جمهوری اسلامی در جهتی متفاوت با متفکران گفته شده و ایده های آنهاست.حضرت امام در همین رابطه فرهنگ را مبداء همه خوشبختی ها و بدبختی ها عنوان می کنند ، ایشان در سخنان دیگری عنوان می کنند که کوشش ها باید بر فرهنگ باشد، با درست بودن فرهنگ انسان هایی که در این فرهنگ رشد می کنند انسان های امین، خدمتگزار به مردم خواهند بود.

ایشان حتی اصلاح فرهنگی را مقدم بر هر توسعه و پیشرفتی و در راس امور عنوان می کنند: «مساله فرهنگ و آموزش و پرورش در راس مسائل کشور است. اگر مشکلات فرهنگى و آموزشى به صورتى که مصالح کشور اقتضا مى‌کند حل شود، دیگر مسائل به آسانى حل مى‌گردد. »

مقام معظم رهبری نیز در کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی به عنوان ایده ای برای نظام سازی توحیدی و اسلامی توجه ویژه ای به مقولات فرهنگی به عنوان زیر بنای بخش های مختلف جامعه دارند. ایشان در بحث ولایت، یکی از شاخه های اصلی مقوله ولایت را با توجه به آیات شریفه قرآن، همبستگی، اتصال، ارتباط و اتحاد صفوف و دوری از تفرقه ذکر می کنند، که همگی از مقوله های اصلی سرمایه اجتماعی هستند . ایشان همچنین با اشاره به مسئولیت پذیری و مشارکت برای حل مشکلات جامعه می فرمایند : «در آن جامعه (اسلامی) همه موظفند از حقوق ضعفا و محرومان و ستمدیدگان دفاع کنند. در آن جامعه کسی حق ندارد بگوید مرا مصالح خودم بس، مرا دردسرهای خودم بس…همه اجزا و اعضای یک پیکر و اندام های یک بدنند